स्वस्थानी व्रत कथा : हरेक वर्ष नेपालीले पढ्ने स्वस्थानी व्रत कथा कसले लेखिदियो थाहा छ ?

ब्लग/विचार

Home
ब्लग/विचार
स्वस्थानी व्रत कथा : हरेक वर्ष नेपालीले पढ्ने स्वस्थानी व्रत कथा कसले लेखिदियो थाहा छ ?

स्वस्थानी व्रत कथा : हरेक वर्ष नेपालीले पढ्ने स्वस्थानी व्रत कथा कसले लेखिदियो थाहा छ ?

सरलरेखा संवाददाता शुक्रबार, पुस २२, २०७९

अहिलेसम्म फेला परेको स्वस्थानी कथाको पुरानो अभिलेख सन् १५७३ (६९३ नेपाल संवत्) को हो, जुन संस्कृत भाषामा छ। शुद्ध संस्कृत छैन, नेवारी भाषा मिसिएको छ। नेवारी भाषामा पहिलोपटक स्वस्थानी कथा सन् १६०३ मा लेखिएको पत्ता लागेको छ । करिब दुई शताब्दी नेवारी भाषाले मात्र स्वस्थानी कथाको प्रचारप्रसार गरिन्थ्यो। नेपाली भाषाको पहिलो स्वस्थानी कथा सन् १८१० मा मात्र लेखिएको पाइएको छ। नेपाल भाषामा उपलब्ध स्वस्थानी कथामा जति विविधता, कल्पनाशीलता भेटिन्छ, त्यो नेपाली भाषामा भने भेटिँदैन। नेपाली भाषामा लामो समय २२ खण्डको व्रतकथा प्रचलित भए पनि हाल आएर ३१ खण्ड÷अध्याय चल्तीमा रहेको पाइन्छ। अहिले स्वस्थानी र साली नदि अभिन्न जस्तो मानिने गरिए पनि पुरानो स्वास्थानी कथामा साली नदिको नाम नै उल्लेख थिएन ।

सर्वाधिक रोचक कुरा त स्वस्थानीको मूर्ति विरलै बन्यो र मन्दिर त बन्दै बनेन। यसको कारण पत्ता लगाउन मुस्किल छ। प्रताप मल्लले सन् १६६४ मा मखन टोल, काठमाडौंमा स्थापना गरेको शिव स्वस्थानीको मूर्ति सोही कथाको एक मात्र उपलब्ध मूर्ति हो। साँखुमा स्वस्थानीको मन्दिर बनेको डेढ दशक मात्रै भएको छ। स्वस्थानीले यसरी मूर्ति र मन्दिरको चल्तीबेगर नै पाँच शताब्दी लामो यात्रा तय गर्यो । स्वस्थानी देवीको स्वरूपको चर्चा गर्दा अष्टमातृकाको उल्लेख पनि धेरैपछि मात्र भएको पाइन्छ। सन् १८८५ मा श्री स्वस्थानी परमेश्वरीको यन्त्र पहिलोपटक उल्लेख भयो।
स्वस्थानी कथाका पात्रहरू सुरुआती दुई सय वर्षसम्म स्वर्गबाट पृथ्वीमा ओर्लेकै थिएनन्। खालि शनि, दक्ष प्रजापति, महादेव र पार्वतीको कथा मात्र थियो। कथामा पृथ्वीका पात्र गोमा, चन्द्रवती, नवराज पछि मात्र देखा पर्न थाले। कामदेव र जालन्धरको प्रसंग अझ पछाडि मात्र जोडिन पुग्यो।

अहिले पढ्ने गरिएको स्वस्थानी कथामा २ तिहाइ कथाहरु पछि थपिएका नयाँ कथा प्रसङ्गहरु हुन् ।